Warszawa, 26 marca 2014 r.
„Przemoc finansowo-prawna jako reguła organizacji życia społecznego w Polsce”
Klub Inteligencji Polskiej
Stanisław Jan Adamczyk
Streszczenie
Cechą współczesnej gospodarki kapitalistycznej jest narastająca przemoc ekonomiczna, która jest pochodną coraz bardziej agresywnej walki o zyski. Brutalizacja stosunków finansowych jest cechą gospodarki, w której występuje dominacja interesów finansowych nad materialnymi potrzebami społecznymi. Przemoc ekonomiczna wynika z cech instytucji prawnych regulujących gospodarkę i stosunki finansowe. Instytucje te zgodnie z doktryną monetaryzmu oraz rozwiązaniami Konsensusu Waszyngtońskiego nadają czynnikowi finansowemu przewagę siły przetargowej wobec innych uczestników życia społecznego i gospodarczego.
Wprowadzenie
Kapitalizm w krajach Cywilizacji Zachodniej wszedł w swoją schyłkową postać cechującą się dominacją interesów grupy rentierów i sektora finansowego nad gospodarką realną oraz interesem społecznym. Przejawem tej dominacji jest występujące cyklicznie na przestrzeni dziejów zjawisko finansyzacji gospodarki (zwanej także kapitalizmem finansowym). Termin „finansyzacja” (inaczej „ufinansowienie”, „finansjalizacja”) jest spolszczeniem angielskiego wyrazu „financialization”. W słowniku Oxford słowo to ma następujące znaczenie: “Finansyzacja jest procesem, w ramach którego wzrasta znaczenie i wpływ instytucji oraz rynków finansowych”[1]. Definicja Epsteina (2001) jest nieco szersza: „Finansyzacja to wzrost znaczenia rynków finansowych, motywów finansowych, instytucji finansowych oraz elit finansowych w funkcjonowaniu gospodarki i regulujących ją instytucji, zarówno na poziomie narodowym jak międzynarodowym”[2]. W kontekście planowanych rozważań najciekawsza wydaje się jednak definicja stwierdzająca, że „Finansyzacja to dominacja logiki finansów nad substancjonalną logiką produkcji i pracy”[3]. We współczesnym świecie zasadne jest uznanie, że pieniądz stał się narzędziem realizacji mocarstwowej polityki gospodarczej. Autorytety świata nauki uważają, że „pieniądz jest środkiem podboju i bronią we współczesnych wojnach gospodarczych”[4].
W gospodarce, która uległa procesowi zaawansowanej finansyzacji większość dóbr staje się „utowarowiona”, państwo zostaje sprowadzone do roli „stróża nocnego”, marginalizacji ulegają normy moralne, a logika rynku dominuje w sposobie myślenia przeciętnego obywatela. W naukach ekonomicznych głównego nurtu dominuje redukcjonizm etyczny, a czynnik finansowy decyduje o kierunkach rozwoju społecznego i sposobie podziału PKB. Bazą ideologiczną kapitalizmu finansowego jest doktryna monetaryzmu stworzona przez Miltona Friedmana i wynikające z niej rozwiązania gospodarcze narzucone światu przez Konsensus Waszyngtoński.
Integracja interesów sektora największych przedsiębiorstw z interesami sektora finansowego (rentierów) trwale zmienia logikę, cel procesów gospodarowania i rozkład sił rządzących na rynku. Celem prowadzenia działalności gospodarczej przestało być zaspokajanie materialnych potrzeb społeczeństwa, a zaczął nim być zysk dla akcjonariusza – inwestora finansowego – generowany przez wszelkie formy aktywności finansowej oderwane od potrzeb gospodarki realnej i społeczeństwa. Przedsiębiorstwo w tym systemie gospodarczym staje się towarem, a człowiek traci swoją ludzką podmiotowość i staje się obarczonym kosztem „zasobem ludzkim”[5].
Finansyzacja gospodarki jest czynnikiem destrukcji tzw. systemu fordowskiego, który równoważył podział PKB pomiędzy czynnik pracy, a czynnik kapitału przez trzydzieści lat od zakończenia II Wojny Światowej. System ten opierał się na idei solidaryzmu społecznego i promował idee państwa dobrobytu i państwa opiekuńczego[6][7].
W kapitalizmie finansowym realną wolność jednostki należy rozpatrywać przez pryzmat jej zdolności do przeżycia w „utowarowionej przestrzeni społecznej”. Fakt posiadania pracy, statusu rentiera, lub dłużnika, a także generowania przez jednostkę wystarczających do przetrwania przepływów finansowych – staje się czynnikiem różnicującym współczesne klasy społeczne.
Ujawniają się silne konflikty interesów pomiędzy sektorem finansowym a gospodarką realną. Przykładem tego konfliktu jest narastający proces koncentrowania się na generowania zysków w oderwaniu od potrzeby tworzenia miejsc pracy[8]. Coraz wyraźniej zaznaczają się konflikty interesów pomiędzy takimi pomiotami stosunków finansowych jak: państwa narodowe, korporacje finansowe, gospodarstwa domowe.
Wzrost siły konkurencyjnej w globalnej walce o zyski to też podwyższona brutalizacja relacji finansowych na płaszczyźnie wierzyciel – dłużnik. Istniejący absolutyzm własności pieniądza i przedsiębiorstwa sprawiają, że powstają całe sektory gospodarcze „żerujące” na ludzkich słabościach i przymusowym położeniu materialnym.
Szczególny konflikt interesów jest widoczny na płaszczyźnie globalny kapitał-społeczeństwo lokalne reprezentowane przez państwo narodowe. Zwolnienie pieniądza z obowiązku „świadczenia pracy” w określonej przestrzeni geograficznej wygenerowało globalny problem społeczny polegający na konflikcie regulacji państw narodowych (interesy obywateli danego kraju) z interesami wolnego kapitału. We współczesnej gospodarce to kapitał wybiera sobie miejsce, gdzie będzie się angażował wybierając te jurysdykcje, gdzie są dla niego korzystne rozwiązania instytucjonalne[9].
Państwa zabiegając o inwestycje bezpośrednie są zmuszone ścigać się ze sobą w tworzeniu coraz bardziej korzystnych warunków inwestycji dla globalnego kapitału. Trwa deregulacyjny wyścig w dół[10]. Wskutek zwolnień podatkowych dla inwestorów i praktyk optymalizacyjnych coraz większy ciężar utrzymywania dóbr publicznych jest przerzucany na lokalne społeczności.
Analiza wyżej opisanych zjawisk prowadzi do tezy o narastaniu zjawiska „przemocy finansowo-prawnej” będącej konsekwencją nadmiernego wzrostu instytucjonalnej siły przetargowej klasy rentierów, wierzycieli lub inwestorów nad klasą dłużników lub osób utrzymujących się z pracy najemnej. Narzędziem tej przemocy są instytucje prawne regulujące stosunki finansowe obowiązujące w państwach narodowych. Brutalna walka o zyski prowadzi do wykorzystywania nadanej przez instytucje prawne pozycji przetargowej.
Celem niniejszego artykułu będzie uprawdopodobnienie tezy o istnieniu zjawiska przemocy finansowo-prawnej (ekonomicznej) oraz podjęcie próby zidentyfikowania źródeł tego procesu. Ze względu na fakt, że ideologie prowadzą do tworzenia instytucji prawnych Autor uważa przedmiot badania za istotny społecznie na współczesnym etapie kapitalizmu, w którym coraz bardziej widoczna jest konieczność zmiany paradygmatów w naukach ekonomicznych. Do realizacji powyższego celu konieczne jest jednak zdefiniowanie zjawiska przemocy.
Definicja przemocy ekonomicznej
Przed zdefiniowaniem zjawiska przemocy ekonomicznej należy zastanowić się nad koncepcją teoretyczną przemocy i jej podstawowymi formami[11]. Według znanego filozofa Slavoja Żiżka można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje przemocy: subiektywną i obiektywną. Ze względu na istnienie osoby sprawcy łatwiejsza do zidentyfikowania jest przemoc subiektywna. Przemoc ta to zamierzone, wykorzystujące przewagę siły działanie określonego sprawcy, przeciw osobie poszkodowanej, naruszające jej prawa i dobra osobiste lub powodujące jej cierpienie lub szkody. W relacji przemocy dochodzi do narzucenia słabszej stronie woli silniejszego. Aby zaistniało zjawisko przemocy subiektywnej działania sprawcy powinny wykraczać poza lokalnie uznawane zasady współżycia społecznego.
Przemoc subiektywna postrzegana przez nas na co dzień ma jednak charakter wtórny. Podstawową i bardziej okrutną formą przemocy jest niewidoczna gołym okiem przemoc obiektywna[12]. Przemoc obiektywna to instytucje określające porządek społeczny – są wszędzie wokół nas, ponieważ to właśnie one ustanawiają i podtrzymują całą naszą rzeczywistość społeczną i kulturową. Przemoc obiektywną możemy znowu podzielić na: symboliczną i systemową.
Przemoc symboliczna jest wpisana w język i siatkę pojęciową naszej świadomości. Przemoc ta jest podstawową cechą języka jako narzędzia kontroli społecznej, które narzuca użytkownikom określony świat znaczeń. Język staje się wtedy narzędziem manipulacji świadomością człowieka[13]. Przemoc systemowa to nasza codzienna rzeczywistość społeczna – przemoc, na której opierają się nasze systemy polityczne i ekonomiczne (wolny rynek, demokracja, kapitalizm, globalizacja).
Przemoc obiektywna występuje na każdym kroku jednak jej istnienia zazwyczaj sobie nie uświadamiamy[14]. Każdy ustrój społeczno – gospodarczy jest zbiorem konfliktów interesów poszczególnych jednostek i grup społecznych. Przemoc obiektywna pozwala społeczeństwom funkcjonować, osiągać wspólne cele i łagodzić konflikty przy zachowaniu zasad sprawiedliwości społecznej wynikających z aktualnie obowiązującej ideologii. Ogólnie można stwierdzić, że przemoc systemowa to takie zewnętrzne czynniki, które ograniczają wolność osobistą człowieka – prowadząc go do wykonania nie zawsze chcianej czynności. Przemoc systemowa jest oparta na instytucjach prawnych regulujących codzienne życie.
Przemoc finansowo – prawna (inaczej ekonomiczna) to taki rodzaj relacji, w której podmiot o silniejszej pozycji ekonomicznej, intelektualnej lub informacyjnej, wykorzystuje stosunek finansowo-prawny do podporządkowania sobie lub wykorzystania słabszego uczestnika rynku. Ta forma przemocy prowadzi do niewspółmiernego wzbogacenia się podmiotu silniejszego kosztem uczestnika rynku znajdującego się w sytuacji przymusowej lub posiadającego słabszą pozycję przetargową, który staje się w efekcie podmiotem poszkodowanym (wyzyskiwanym). Przemoc finansowa może objawiać się obarczeniem słabszej strony stosunku finansowego niewidocznym początkowo kosztem zewnętrznym transakcji, np. w postaci ryzyka.
Powstaje tu pytanie, kto w ramach tego rodzaju przemocy jest sprawcą, a kto poszkodowanym? Czynnik kapitału w procesach produkcji umożliwia przemocy ekonomicznej istnienie w niewidzialnej bezosobowej formie. W ramach kapitalizmu neoliberalnego stosunek przemocy finansowo – prawnej może występować pomiędzy dominującymi przedsiębiorstwami (i stojącymi za nimi rentierami) i ludźmi utrzymującymi się z pracy najemnej, albo osobowo – pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem.
Wyobraźmy sobie oś liczbową 0-X obrazującą poziom realizacji interesów stron stosunku finansowego: wierzyciela i dłużnika. Nadmierny wzrost siły przetargowej wierzyciela może prowadzić do jej wykorzystania i zaistnienia przemocy finansowo – prawnej – siła pozycji przetargowej przesuwa punkt realizacji interesów: wierzyciel – dłużnik w stronę wierzyciela na szkodę dłużnika. Siłę przemocy finansowo – prawnej określa pozycja przetargowa czynnika finansowego wobec czynnika ludzkiego. Siła przetargowa wierzyciela wynika z cech macierzy instytucji prawnych systemu gospodarczego. Umiarkowana przemoc finansowo-prawna jest głównym bodźcem napędzającym życie gospodarcze i społeczne kapitalizmu, choć jednocześnie osłabia w ludziach poczucie solidaryzmu społecznego.
Naruszenie uzasadnionej sprawiedliwością społeczną siły przetargowej stron stosunków finansowych zmniejsza drastycznie „szanse na wygraną” jednej ze stron i może prowadzić do takich negatywnych zjawisk jak: wyzysk (efekt – szybko narastające rozwarstwienie dochodowe, spadek wartości płac w PKB, oderwanie wynagrodzenia od produktywności pracy), zadłużanie słabszych ekonomicznie warstw społecznych, koncentracja własności i kontroli nad gospodarką. Nadmierne zwiększanie zakresu przemocy ekonomicznej prowadzi do kryzysów zadłużenia oraz niestabilności społecznej wynikającej z wzrostu niezadowolenia i frustracji.
Przejawy naruszenia siły przetargowej
Brak urzędu państwowego chroniącego interesy konsumentów usług finansowych
Liczba afer wybuchających w sferze relacji finansowych w Polsce (WGI, Amber Gold, kredyty w CHF, polisolokaty) jest dowodem na to, że modelując stosunki finansowe konsument-profesjonalny przedsiębiorca, państwo nadmiernie zaufało ideologii „niewidzialnej ręki rynku”. Ze względu na swoją specyfikę, wrażliwość na utratę zaufania i różną charakterystykę swoich uczestników, rynek usług finansowych nie jest przestrzenią, na którym można akceptować tzw. „wolną amerykankę”. Na tym wysoce skomplikowanym rynku występuje znacząca asymetria informacyjna i nierównowaga siły intelektualnej pomiędzy jego uczestnikami.
Z jednej strony występują tu silne, profesjonalne podmioty gospodarcze, a z drugiej często nieświadomi konsumenci. Poziom zysku przedsiębiorców z sektora finansowego zależy wprost od istnienia skutecznej ochrony systemowej praw konsumenta. Brak skutecznej ochrony tych praw prowadzi do zwiększonego poziomu krótkoterminowych zysków przedsiębiorców, ale także do negatywnych skutków długoterminowych – naruszenia zaufania do rynku wynikającego z masowego naruszania praw konsumentów. Brak zaufania na rynku finansowym to zwiększone koszty transakcyjne jego uczestników.
Liczba nieprawidłowości występujących na polskim rynku finansowym potwierdza tezę o braku wyspecjalizowanego, skutecznego, niezależnego politycznie i nie działającego z pozycji konfliktu interesów, organu nadzoru chroniącego interesy słabszych uczestników rynku – konsumentów usług finansowych. KNF i UOKiK nie posiadają wystarczającej władzy (brak uprawnień policyjnych i prokuratorskich) nie monitorują rynku, aby przeciwdziałać patologiom i aktywnie identyfikować obszary, gdzie konsumenci mogą mieć problemy z dochodzeniem swoich praw. Urzędy te stosują nieskuteczną strategię „ochrony przez informowanie”. Koszty prawne dochodzenia sprawiedliwości wynikających z patologii rynkowych są przerzucone na słabszych jego uczestników. Ani KNF, ani UOKiK nie prowadzą z własnej inicjatywy spraw sądowych przeciwko podmiotom naruszającym zasady uczciwego obrotu[15].
Na rynkach rozwiniętych istnieją wyspecjalizowane agendy rządowe, których wyłącznym celem jest ochrona konsumenta przed siłą gigantycznych grup finansowych wykorzystujących swoją pozycję do generowania nadprzeciętnych zysków. Najlepszym przykładem są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, gdzie powołano Biuro ds. Ochrony Finansowej Konsumenta (Bureau of Consumer Financial Protection)[16][17].
Upadłość konsumencka
W gospodarce kapitalistycznej, gdzie coraz większa część konsumpcji jest finansowana kredytem, istnienie sprawnie działającej instytucji upadłości konsumenckiej jest ważne z punktu widzenia zasad sprawiedliwości społecznej. W Polsce instytucja ta nie funkcjonuje właściwie. Od wejścia w życie przepisów o upadłości konsumenckiej (2008 r.) z prawa tego skorzystało zaledwie kilkadziesiąt osób[18]. Regulacje te w swoim zamierzeniu miały ograniczać wykluczenie społeczne i ekonomiczne osób, których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności. W obecnych uwarunkowaniach prawnych, ze względu na windykacyjny charakter prawa i upadłości konsumenckiej, osoby te mają problemy z powrotem do normalnego życia.
W polskim systemie prawnym występuje wyraźna asymetria odpowiedzialności za długi w sytuacjach nadzwyczajnych – osób fizycznych-konsumentów i osób prawnych-profesjonalnych uczestników obrotu gospodarczego. Spółki będące osobami prawnymi prowadzącymi profesjonalną działalność gospodarczą mogą upaść i ich właściciele nie są pociągani do dożywotniej odpowiedzialności finansowej pomimo, że wcześniej przyłożyli rękę do błędnych decyzji gospodarczych i czerpali korzyści ze środków finansowych zaczerpniętych od wierzycieli[19].
Z drugiej strony, osoba fizyczna, która nie będąc podmiotem profesjonalnym utraciła zdolność zarobkowania, wskutek czynników leżących poza jej kontrolą (np. dekoniunktury gospodarczej) jest uznawana przez system prawny za podmiot o wymaganym podwyższonym poziomie staranności i odpowiedzialności – nie jest wyposażona w „w prawo do błędu i drugiej szansy” i dożywotnio musi spłacać swoje długi, co spycha ją na margines społeczny i ekonomiczny[20]. Niejednokrotnie efektem tej sytuacji jest emigracja lub zarobkowanie dłużnika w „szarej strefie”, celem ukrycia dochodów przed wierzycielami i fiskusem[21]. Prowadzi to do erozji potencjału ekonomicznego jednostki i uszczuplenia interesów podatkowych państwa.
W tym miejscu należy postawić pytanie – jak powinna działać instytucja upadłości konsumenckiej, aby realizować określoną w Konstytucji RP zasadę sprawiedliwości społecznej. Kluczowe wydaje się określenie odpowiedzialności za ziszczenie się ryzyka utraty przez dłużnika płynności finansowej niezbędnej do obsługi długu. Obecnie instytucja upadłości konsumenckiej jest zbudowana na mitycznej koncepcji „homo oeconomicus”[22].
Rzeczywistość podejmowania decyzji przez „homo oeconomicus” to często kryteria emocjonalne i myślenie heurystyczne, które są następnie racjonalizowane[23]. Opis mechanizmów podejmowania decyzji przez człowieka był przedmiotem badań Daniela Kahnemana – laureata Nagrody Nobla z ekonomii. Uczony wykazał, że realne myślenie ludzkie i sposoby podejmowania decyzji nie są spójne z teorią racjonalnych oczekiwań[24].
Należy więc w tym miejscu zastanowić się nad odpowiedzialnością za zaistniały problem ze spłatą długu drugiej strony tego stosunku finansowego – instytucji finansowej udzielającej kredyt (pożyczkę). Przedmiotem działalności gospodarczej banku w gospodarce rynkowej oprócz udzielania kredytów jest przede ocena zdolności kredytowej konsumenta – identyfikacja ryzyka braku możliwości spłaty kredytu w przyszłości. Zyski banku (pochodzące z odsetek i prowizji) są wynagrodzeniem za profesjonalną, wysokiej jakości ocenę zdolności kredytowej konsumenta. Mając to na uwadze zasadna jest teza, że za problemy ze spłatą kredytu powinien ponosić odpowiedzialność przede wszystkim udzielający go profesjonalny bank, a nie myślący nie zawsze racjonalnie konsument.
Kluczowa dla instytucji upadłości konsumenckiej jest szerokość katalogu zdarzeń uprawniających konsumenta do ogłoszenia bankructwa. Pojemność zbioru podstaw prawnych bardzo silnie wpływa na rentowność całego sektora bankowego. Każda upadłość konsumencka więcej oznacza zmniejszenie zysku netto banku wypłacanego akcjonariuszowi w postaci dywidendy.
Ustawodawca kierujący się zasadą sprawiedliwości społecznej przy formowaniu zakresu stanów faktycznych uprawniających do ogłoszenia upadłości powinien więc zważyć dwa przeciwstawne sobie dobra: zysk netto akcjonariusza banku oraz ogrom nieszczęścia ludzkiego wywołanego utratą godności i alienacją społeczną wskutek niemożności uwolnienia się od często niespłacalnych długów. Na podkreślenie zasługuje także asymetria odpowiedzialności na osi kredytobiorca – akcjonariusz banku. Kredytobiorca, któremu przydarzyły się niezawinione problemy z płynnością finansową jest pozbawiany materialnych podstaw egzystencji, co często prowadzi go do samobójstwa[25]. Konsekwencje braku prawa do błędu są czynnikiem destrukcji rodzin wychowujących dzieci, które pozbawia się miejsca wspólnego zamieszkania. Długoterminowe konsekwencje bankructwa rodziców ponoszą dzieci[26].
Z drugiej strony głównym beneficjentem dodatkowych zysków płynących z ułomności instytucji upadłości konsumenckiej są akcjonariusze banków, którzy korzystają z ograniczenia własnej odpowiedzialności do kwoty zainwestowanej w posiadany pakiet akcji.
Na „udrożnienie” instytucji upadłości konsumenckiej pozwala nadzwyczaj dobra sytuacja finansowa sektora bankowego w Polsce. Jego kapitały własne znajdują się na wysokim poziomie. Wskaźnik zwrotu na kapitale własnym (ROE) w latach 2011 i 2012 osiągnął poziom 14% i należał najwyższych w regionie CEE (Central and Eastern Europe). Zyski sektora bankowego za 2013 r. wyniosły prawie tyle, co za 2012 r. – 15 mld 426 mln zł – i znajdują się na wysokim poziomie pomimo trudności na rynku pracy[27]. Poniżej przedstawiony jest wykres, obrazujący wysokość wskaźnika ROE dla banków działających w CEE.
Wykres 1. Porównanie bankowych wskaźników ROE
Źródło: CEE Banking Sector 2013, Reiffeisen Research
W regionie CEE najbardziej rentowne są banki działające w Czechach i Polsce. Autor celowo nie używa zwrotu „polskiego sektora bankowego” ze względu na fakt, że banki te są kontrolowane przez zagraniczne grupy finansowe i dywidendy pochodzące ze spychania Polaków poza margines ekonomiczny płyną szerokim strumieniem za granicę. Sytuację powyższą można uznać za neokolonializm.
Brak realnie działającej instytucji upadłości konsumenckiej to najbardziej jaskrawy przykład przemocy ekonomicznej w Polsce. Upadłość konsumencka powinna przede wszystkim chronić dłużnika i niezbędny do życia jego rodziny majątek przez agresywnością wierzycieli, którzy popełnili błędy w procesie kredytowania. Konsekwencje wynikające z błędnego oszacowania ryzyka kredytowego nie powinny być systemowo przerzucane na dłużnika.
Bankowy tytuł egzekucyjny (BTE)
BTE to instytucja prawna stwierdzająca istnienie wymagalnej wierzytelności banku wobec osoby, która dokonała z nim czynności bankowej lub która ustanowiła na rzecz banku zabezpieczenie takiej wierzytelności. Po nadaniu przez sąd klauzuli wykonalności BTE staje się tytułem wykonawczym i jest podstawą wszczęcia egzekucji sądowej przez komornika. Bankowy tytuł egzekucyjny stanowi wyraz szczególnego uprzywilejowania systemowego banków wobec innych kategorii wierzycieli. Banki jako podmioty prowadzące działalność gospodarczą polegającą na emisji elektronicznego pieniądza dłużnego uzyskały dzięki BTE możliwość uproszczonej egzekucji uniezależniając się w ten sposób od długiego i skomplikowanego postępowania sądowego.
Zgodnie z art. 97 par. 3 Prawa bankowego sąd rozpoznaje wniosek o nadanie klauzuli wykonalności BTE w ciągu trzech dni. Bank dysponujący BTE z klauzulą wykonalności może egzekwować swoje długi przez komornika – uzyskuje w ten sposób przewagę procesową. Dłużnik może w zasadzie wstrzymać postępowanie powołując się wyłącznie na kwestie formalne.
Czy jednak to nadzwyczajne prawne uprzywilejowanie banków jest uzasadnione dobrem systemowym gospodarki? Czy oby na pewno banki są instytucjami zaufania publicznego? Współczesne banki są regulowanymi przez prawo bankowe, nastawionymi na generowanie zysku, prywatnymi spółkami akcyjnymi, które w ramach prowadzenia swojej działalności gospodarczej będą maksymalizować własne korzyści wykorzystując każdą możliwość prawną. O ile BTE w rękach instytucji zaufania publicznego jest narzędziem bezpiecznym, to już w posiadaniu agresywnego podmiotu gospodarczego nastawionego przede wszystkim na maksymalizację zysku może to być instytucja prawna dająca nadmierną przewagę ekonomiczną.
Głównym problemem uprzywilejowania systemowego banku, wynikającego z istnienia instytucji BTE, jest jego niechęć do mediacji i restrukturyzacji długu klienta okresowo niezdolnego do uiszczania rat kredytu. Istnienie bodźców systemowych do maksymalizacji zysku netto sprawia, że bank posiadający przewagę pozycji przetargowej preferuje, nie zważając na koszty społeczne, szybką monetyzację majątku dłużnika na drodze wypowiedzenia umowy, zażądania natychmiastowej spłaty całości kredytu oraz wystawienie BTE. Windykatorzy bankowi nie są zainteresowani, ani restrukturyzacją ani wydłużaniem okresu odzyskiwania długu, gdyż często ich wynagrodzenie jest zależne od wartości odzyskanych kwot.
W ten sposób okresowy problem z płynnością dłużnika lub przedsiębiorcy może przekształcić się w ich trwałe bankructwo – dzięki szybkiej komorniczej licytacji posiadanych aktywów. Przyśpieszona sprzedaż komornicza oznacza z reguły wyprzedaż majątku dłużnika po rażąco niskiej cenie i konieczność dodatkowego pokrycia z licytowanego majątku wygórowanego wynagrodzenia komornika sięgającego 15% wartości przedmiotu licytacji[28]. O ile w warunkach dobrej koniunktury gospodarczej procedura ta może się sprawdzać to w okresie recesji jest narzędziem opresji ekonomicznej przejawiającej się w wyprzedaży aktywów po zaniżonej cenie. Nieuzasadnione jest przerzucenia ryzyka spadku cen rynkowych i braku płynności oraz kosztów egzekucji wyłącznie na dłużnika. Ustawodawca powinien zastanowić się, czy jest to rozwiązanie zgodne z zasadami sprawiedliwości społecznej[29].
O niebezpiecznych konsekwencjach działania BTE przekonały się także podmioty gospodarcze, które padły ofiarą toksycznych opcji oferowanych przez banki. BTE okazał się wtedy narzędziem szantażu doprowadzającym do zawarcia niekorzystnych dla przedsiębiorców porozumień, które uniemożliwiały późniejsze dochodzenie praw w sądzie.
Monetarystyczne odejście od polityki pełnego zatrudnienia
Praca zarobkowa i dostęp do dochodów z niej to podstawowe dobro oraz prawo każdego człowieka. Dostępność pracy jest kluczowym czynnikiem dobrobytu materialnego gospodarstwa domowego dającego możliwość realizacji jego misji cywilizacyjnej. Zapewnia nie tylko poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego, ale również realizację człowieczeństwa. W ramach aktualnie obowiązującej doktryny monetarystycznej i ideologii „gospodarki postindustrialnej” państwa odeszły od odgrywania w gospodarce roli największego przedsiębiorcy. Porzucono politykę przemysłową oraz politykę pełnego zatrudnienia. Skutkuje to ograniczeniem dostępu do podstawowego źródła dochodów z tytułu świadczenia pracy przez znaczące grupy społeczne.
Akceptacja bezrobocia, traktowanie go jako „stan normalny”, w połączeniu z cięciem zabezpieczeń socjalnych doprowadziła do zmniejszenia „wojowniczości” pracowników przy negocjacjach odnośnie wynagrodzenia i czasu pracy. Strach przed utratą dochodów to czynnik skutecznie redukujące pewność siebie i siłę argumentacji.
Wobec powyższego w okresie ostatnich trzydziestu lat popyt gospodarstw domowych i wzrost gospodarczy były podtrzymywane ułatwieniami w dostępie do kredytu (ang. debt-led growth). Kredyty bankowe stanowiły coraz większą część wydatków na konsumpcję.
Liberalizacja dostępu do kredytów – wzrost gospodarczy oparty na długu jako podstawowe źródło kryzysów
Historycznie głównym źródłem popytu w gospodarkach rozwiniętych był dochód z pracy wypracowany przez klasę średnią. Spowolnienie gospodarcze wynika z faktu, że siła nabywcza klasy średniej uległa redukcji, a skłonność do konsumpcji górnego decyla dochodowego jest znacząco niższa niż dolnych decyli dochodowych.
Ubytek dochodów z pracy w okresie rządów zwolenników monetaryzmu skompensowano ułatwieniami w dostępie do kredytu. Stworzono niebezpieczny dla stabilności systemu gospodarczego mit „nieruchomości na kredyt hipoteczny dla każdego”. Obecna wartość skumulowanego długu gospodarstw domowych z tego tytułu staje się zbyt dużym obciążeniem dla wzrostu gospodarczego – znaczącą część dochodów gospodarstw domowych przejmują banki z tytułu spłaty kredytów mieszkaniowych. Z drugiej strony w Europie nie znajduje nabywców wiele milionów pustostanów wybudowanych przez deweloperów i często odebranych przez banki rodzinom, które utraciły źródła dochodów.
Analitycy MFW badając źródła załamań gospodarczych doszli do wniosku, że nierówności dochodowe pomiędzy najbogatszą (5%) a biedniejszą częścią społeczeństwa (95%) są istotnym czynnikiem wyjaśniającym okresowe kryzysy nadmiernego zadłużenia. W ich ocenie istnieje duże podobieństwo przyczyn dwóch kryzysów, które rozpoczęły się w USA w latach 1929 i 2007. Obydwa te zjawiska gospodarcze charakteryzowały się znaczącym rozwarstwieniem dochodowym w fazie przed rozpoczęciem kryzysu.
W obydwu przypadkach system finansowy był ogniwem różnicującym dochody przez umożliwianie podtrzymywania konsumpcji na kredyt przez biedniejsze 95% społeczeństwa za pośrednictwem nadwyżek finansowych posiadanych przez bogatsze 5%. Analitycy MFW dostrzegają wyraźne instytucjonalne zachwianie równowagi siły przetargowej przy podziale PKB tych grup społecznych (5% i 95% ).
Jako czynnik różnicujący pozycję przetargową obydwu grup postrzegają m.in. stosunki finansowe, osłabienie związków zawodowych i deregulację rynku pracy. MFW podkreśla, że spadające dochody gorzej sytuowanej 95% części populacji nie doprowadziły do należytych działań korygujących ze strony państwa. Jedynym działaniem klasy politycznej w USA były naciski na banki, aby zliberalizować dostęp do kredytu. Doprowadziło to ostatecznie do pogorszenia sytuacji[30].
W Polsce przykładem takiej sytuacji były naciski polityków sejmowych na KNB w związku z próbami tej instytucji ograniczenia dostępu do kredytów w CHF w 2005 r. Trudno wykluczyć tezę, że polski problem z kredytami w CHF wynika z likwidacji KNB w 2006 r. i przeniesienia nadzoru nad bankami do nowo-utworzonego „super-nadzoru” – Komisji Nadzoru Finansowego (kontrolującej trzy rynki naraz: rynek kapitałowy, ubezpieczeniowy i bankowy). Aktywny lobbing na rzecz liberalizacji dostępu do kredytów w CHF był prowadzony przez wiele Fundacji promujących monetarystyczną ideologię – m.in. Instytut Globalizacji[31].
Sektory gospodarcze eksploatujące asymetrię siły przetargowej stosunków finansowych
Utrudnienia w dostępie do dochodu z tytułu pracy i instytucje prawne stawiające dłużnika w słabszej pozycji przetargowej niż wierzyciela przyczyniły się do powstania w Polsce nowego sektora spółek windykacyjnych i pożyczkowych. Te podmioty gospodarcze są przykładem naturalnej skłonności sił rynkowych do generowania zysku na często trudnej sytuacji osób poszkodowanych przez istniejące stosunki gospodarcze i finansowe. Znacząca grupa bezrobotnych znalazła zatrudnienie przy zadłużania swoich współobywateli i nękaniu osób, które popadły w problemy wynikające z braku dostępu do dochodów. O ile w ramach sektora bankowego można mówić o pewnym uporządkowaniu stosunków finansowych narzuconym przez prawo bankowe (odsetki maksymalne), to przypadku parabanków i spółek windykacyjnych występuje dużo większe pole do nadużyć.
Według raportu PWC wartość pożyczek zaciągniętych przez Polaków w 2013 r. w instytucjach niebankowych (poza SKOK) wyniosła 4 mld zł[32]. Zgodnie z tym badaniem PWC realny koszt 40 tygodniowej pożyczki zaciągniętej w takim podmiocie jest wyjątkowo wysoki i wynosi 80%. Tak wysoki koszt pożyczki trudno nie uznać za wyzyskiwanie przymusowej sytuacji klientów tych instytucji[33]. Krzywą kosztu pożyczki w zależności od okresu jej trwania przedstawia poniższy wykres.
Wykres 2. Realny koszt pożyczki w firmie pożyczkowej
Źródło: Raport PWC, Rynek firm pożyczkowych w Polsce, 12 grudnia 2013 r.
Oprocentowanie tzw. „chwilówek” w Polsce jest na wyjątkowo wysokim poziomie. Stosowanie terminu „lichwa” i „wyzysk” do takiego kosztu pożyczki jest wysoce uzasadnione. Problemem tego typu działalności jest brak uregulowania ze strony państwa. UOKiK podczas swojej kontroli w parabankach przeprowadzonej w 2013 r. wykazał stosowanie nieuczciwych i wprowadzających w błąd reklam.
Patologią rynku „chwilówek” jest tzw. „kłusownictwo finansowe” – podstępne przejmowanie nieruchomości osób starszych lub nieświadomych, które znalazły się w sytuacji przymusowej (pętla zadłużenia) i utraciły zdolność kredytową. Instytucja prawna „przewłaszczenia na zabezpieczenie” jest wykorzystywana do przejmowania nieruchomości takich osób za ułamek ceny ich wartości.
Spółki windykacyjne w obecnych warunkach gospodarczych przeżywają istny rozkwit. Sprzyjają im regulacje: implementacja instytucji „E-Sądu” i wprowadzenie możliwości tworzenia tzw. „funduszy sekurytyzacyjnych” inwestujących w wierzytelności. Fundusze sekurytyzacyjne umożliwiają inwestorom rynku kapitałowego zarabianie na inwestycjach w skupione masowo wierzytelności.
W ocenie ekspertów rynek długów w 2014 roku osiągnie wartość łącznie ok. 18-19 mld zł, a wartość wierzytelności detalicznych wzrośnie do 10-11 mld zł. W ich ocenie przyszły rok przyniesie większą podaż portfeli kredytów hipotecznych ze strony banków i konieczność znalezienia przez firmy windykacyjne odpowiedniego bilansu pomiędzy ceną, a możliwością skutecznej windykacji zabezpieczonych należności długoterminowych[34][35]. Wyniki kluczowych spółek windykacyjnych są udostępnione do publicznej wiadomości. Poniższa tabela jest częścią raportu analitycznego DI BRE i przedstawia podstawowe dane finansowe wraz z prognozą największego krajowego windykatora – spółki Kruk S.A.
Tabela 1. Wyniki finansowe oraz prognozy finansowe spółki windykacyjnej KRUK S.A.
Źródło: Raport DI BRE z 13 czerwca 2013 r.
Analitycy DI BRE szacują bardzo optymistycznie przyszłe przychody i zyski netto spółki KRUK. W ramach tej publikacji została dla tej spółki wystawiona „rekomendacja kupuj”, co oznacza, że „na jej akcjach można będzie zarobić”[36].
Współczesny pieniądz kredytowy
Szukając źródeł problemu przemocy finansowej należy także dokonać analizy wpływu instytucji odsetkowego pieniądza kredytowego (dłużnego) na życie społeczne. Pieniądz jest podstawowym medium wymiany dóbr i usług. Rodzaj używanego pieniądza determinuje ostateczne skutki cyrkulacji. Marginalizacja pieniądza suwerennego i ilościowa eksplozja znaczenia pieniądza kredytowego (oprocentowanego długu) emitowanego przez prywatne banki to istotny czynnik nasilający zjawisko rozwarstwienia dochodowego – przepływu bogactwa do najwyższego decyla dochodowego.
Cechą współczesnego pieniądza kredytowego jest absolutyzacja jego prawa własności i uprawnienie do domagania się stopy zwrotu zgodnej z regułami matematycznymi niezależnie od istniejącej koniunktury gospodarczej. Okoliczność ta sprawia, że ryzyko procesu kredytowania jest asymetryczne – ponosi je w większości przypadków korzystający z kapitału – dłużnik. Używanie do cyrkulacji w gospodarce środka płatniczego będącego w swojej istocie długiem obarczonym kosztem odsetek prowadzi zawsze do zadłużenia słabszych uczestników obrotu gospodarczego i wymusza na istnienie imperatywu wzrostu. Używanie pieniądza kredytowego prowadzi do cyklicznych kryzysów zadłużenia wskutek zmian podaży pieniądza oraz nadmiernego lewarowania, to zaś staje się przyczyną cykli i kryzysów gospodarczych[37].
Oderwanie celów banków centralnych od potrzeb narodów
Pomimo kryzysu sub-prime, który nastąpił w USA w 2008 r. i jego konsekwencji ekonomiści klasyczni nadal utrzymują, że poziomem zatrudnienia można skutecznie sterować za pomocą polityki stóp procentowych ustanawianych przez „niezależny od rządu bank centralny”, który za główny cel stawia sobie walkę z inflacją[38]. Ekonomiści tacy twierdzą, że za pomocą wyższych stóp procentowych można gospodarkę schładzać, a niższych stymulować.
Po pięciu latach od upadku Lehman Brothers widać, że powyższa ideologia kompletnie nie sprawdza się. Banki centralnie w reakcji na zagrożenie, aby zapewnić płynność systemów finansowych i zyskać czas na niezbędne reformy, od końca 2008 r. prowadzą politykę ultra-niskich stóp procentowych – praktycznie znajdujących się teraz na poziomie zera. Dodatkowo stosują też niekonwencjonalne narzędzia monetarne (skup aktywów zwany „quantitative easing”). Poniższy wykres obrazuje aktualny poziom podstawowych stóp procentowych dla kluczowych gospodarek świata.
Wykres 3. Podstawowe stopy procentowe kluczowych banków centralnych
Źródło: McKinsey, QE and ultra-low interest rates: Distributional effects, 2014
Poziom podstawowych stóp procentowych obecnie jest rekordowo niski jednak trudno udowodnić, że przyczynił się on do wzrostu zatrudnienia. Co ciekawe polityka taka nie doprowadziła również do wzrostu inflacji. Niski koszt kapitału nie przełożył się także wyraźnie na dostępność kredytu na cele działalności gospodarczej. Uprawniona jest teza, że nadpłynność wygenerowana w ten sposób w globalnych instytucjach finansowych wyrwała się spod kontroli zalewając strumieniami pieniądza giełdy papierów wartościowych i zwiększając nierówności dochodowe.
PKB – element przemocy symbolicznej realizującej interesy kapitału
PKB jest miernikiem, który stawia na piedestale znaczenie czynnika finansowego i transakcji rynkowych, marginalizując jednocześnie znaczenie czynników niefinansowych (jakość życia człowieka). Wskaźnik PKB przestaje być uznawany za dobrą miarę dobrobytu. W ocenie niektórych badaczy od 1978 r. koszt wzrostu PKB przewyższa korzyści z niego płynące[39]. Ciekawych wniosków dostarcza poniższe porównanie wykresów PKB i GPI (Genuine Progress Indicator) sporządzone przez The WorldWatch Institute. Wskaźnik GPI (nazywany wskaźnikiem rzeczywistego postępu) uwzględnia pomijane przez PKB negatywne efekty zewnętrzne wzrostu gospodarczego.
Wykres 4. Przyrost PKB versus przyrost GPI
Źródło: State of the World 2013, The WorldWatch Institute, s. 130
Jak widać z powyższego wykresu wskaźnik GPI osiągnął swój szczyt około 1975 r. i pomimo wzrostu PKB pozostaje stabilny lub wykazuje lekką tendencję spadkową. W części literatury niezamierzone, niemierzalne szkody wywoływane przez rynki definiuje się jako „antybogactwo”.
Problemem systemu cen rynkowych powiązanych z własnością prywatną jest generowanie tyle samo „antybogactwa”, ile bogactwa – lecz tylko ułamek „antybogactwa” jest uwzględniany w rachunkach narodowych. Użytkowane w procesach produkcji dobra natury nie posiadają swojej ceny rynkowej. Bilans korporacji uwzględnia jedynie bogactwo finansowe wytworzone przez rynki, świadomie natomiast pomija przerzucane na otoczenie koszty zewnętrzne i straty, czyli „antybogactwo”[40].
Inne instytucje prawne wzmacniające pozycję przetargową czynnika finansowego
Instytucji finansowo-prawnych, które cechuje nadanie czynnikowi finansowemu silnej pozycji przetargowej wobec otoczenia społeczno-gospodarczego można wymienić więcej. Ze względu na ograniczoną objętość niniejszego opracowania Autor nie podjął się szczegółowej analizy każdej z nich jednak uznał za zasadne ich wymienienie. Być może czytelnik niniejszego artykułu zostanie zainspirowany do ich samodzielnej analizy. Oczywiście poniższa lista instytucji nie jest kompletna. W ocenie autora następujące inne rozwiązania instytucjonalne przyznają czynnikowi finansowemu znaczącą władzę wobec otoczenia społeczno-gospodarczego:
- systemy opodatkowania stawiające w uprzywilejowanej pozycji globalny kapitał i najbogatszą część społeczeństwa[41];
- prywatyzacja i deregulacja banków państwowych[42];
- prywatyzacja środków masowego przekazu i aktywna propaganda ekonomicznej ideologii neoliberalnej;
- marginalizacja zakresu spożycia zbiorowego (nadanie logiki rynkowej obszarom podstawowych potrzeb obywateli – polityka mieszkaniowa, służba zdrowia, usługi komunalne, energetyka, edukacja, komunikacja);
- prywatyzacja emerytur – powstanie Otwartych Funduszy Emerytalnych;
- przerzucanie ryzyk funkcjonowania gospodarki na pracownika – deregulacja rynku pracy;
- likwidacja Rządowego Centrum Studiów Strategicznych;
- brak skutecznego instytucjonalnego mechanizmu negocjacji wynagrodzeń w gospodarce;
- marginalizacja znaczenia związków zawodowych jako podmiotów reprezentujących interesy osób utrzymujących się z pracy zarobkowej;
- zakaz finansowania deficytu budżetowego rządu przez narodowe banki centralne (obejmowanie emisji obligacji rządowych) i uzyskiwanie niedoborów finansowych od inwestorów prywatnych[43];
- przyznanie prawa do działalności gospodarczej na terenie kraju podmiotom zarejestrowanym w jurysdykcjach prowadzących szkodliwą konkurencję podatkową i zasada opodatkowania zgodnie ze stawką kraju rejestracji (z uwzględnieniem umów o unikaniu podwójnego opodatkowania);
- uznanie kosztów długu jako kosztów uzyskania przychodu z działalności gospodarczej;
- drenaż finansowy – legalizacja nieograniczonego transferu za granicę zysków netto wypracowanych przez ponadnarodowe korporacje na obszarze RP.
Skutki przemocy finansowo prawnej – wyzysk i koncentracja majątku
Gdzie znajdują się granice akceptowalnej przemocy finansowo – prawnej w ramach systemu gospodarki kapitalistycznej? Niewątpliwie ta forma przemocy w umiarkowanej dawce jest stymulatorem napędzającym gospodarkę kapitalistyczną. Czy jednak współczesne instytucje finansowo-prawne nie przechyliły zbytnio szali przewagi siły przetargowej na rzecz wąskiej 1% grupy rentierów utrzymujących się z kapitału?
Odpowiedź na to pytanie wydaje się być twierdząca. Na naszych oczach dokonuje się proces zawłaszczania dorobku cywilizacyjnego planety w drodze przemocy finansowo-prawnej. Credit Suisse szacuje, że globalne rozwarstwienie dochodowe osiągnęło niespotykane dotąd rozmiary: 1% najbogatszych obywateli planety posiada 46% globalnych aktywów, 10% najbogatszych osób świata posiada 86% całego zgromadzonego majątku ludzkiej populacji[44]. Skalę rozwarstwienia dochodowego przedstawia poniższa piramida.
Wykres 5. Piramida zróżnicowania dochodowego w skali planety
Źródło: Credit Suisse Wealth Report 2013
Szczyt piramidy przedstawia najbogatsze 0,7% populacji dysponujące aktywami stanowiącymi 41% całkowitego majątku zgromadzonego na ziemi[45]. Powyższe dane mogą jednak nie oddawać prawdziwej skali nierówności ze względu na fakt, że znaczące aktywa są ukryte w rajach podatkowych. Tax Justice Network stwierdza, że stosowane obecnie struktury prawne uniemożliwiają zidentyfikowanie finalnego właściciela aktywów (and. beneficial owner) i w ten sposób skutecznie redukują widzialną skalę problemu nierówności[46].
Źródła nierówności dochodowych są analizowane raporcie International Labour Organization (ILO) za 2013 r. Autorzy tego raportu wskazują problem stałego spadku udziału wartości wynagrodzeń wypłacanych pracownikom za pracę w PKB. Poniższy wykres przedstawia to zjawisko dla wybranych gospodarek rozwiniętych.
Wykres 6. Udział płac w PKB (1947 – 2012)
Źródło: ILO, Artykuł “Is aggregate demand wage-led or profit led?”, s. 5
Autorzy raportu tłumaczą powyższy spadek wartości wynagrodzeń w PKB wieloma czynnikami. Do najważniejszych zaliczają finansyzację gospodarki oraz strategie wzrostu gospodarczego oparte na konkurowaniu w handlu zagranicznym jednostkowymi kosztami pracy (globalizacja). Międzynarodowy wyścig w obniżaniu kosztów pracy (ang. race to the bottom) doprowadził do rozerwania związku przyczynowo – skutkowego pomiędzy wynagrodzeniem pracowniczym a produktywnością. Poniżej jest przedstawiony wykres obrazujący omawianą lukę dla jednej z największych gospodarek świata – USA.
Wykres 7. Godzinowa produktywność i wynagrodzenie w USA (1947 – 2012)
Źródło: ILO, Global Wage Report 2013, s. 46
W latach 1947 – 2012 na rynku pracy w USA nastąpiło wyraźne zerwanie powiązania pomiędzy produktywnością a wynagrodzeniem pracownika. Spadek wartości płac w PKB i rozwarstwienie dochodowe prowadzą razem do spowolnienia gospodarczego wynikającego ze spadku konsumpcji.
Czynnikiem tłumaczącym nierówności dochodowe jest także koncentracja kontroli nad globalną gospodarką za pośrednictwem globalnych rynków kapitałowych – jej najważniejszymi aktorami – ponadnarodowymi korporacjami (TNCs). Analiza powiązań 43 tys. TNCs pozwoliła zidentyfikować relatywnie niewielką grupę spółek, głównie banków, które dysponują nieproporcjonalnie wielkim wpływem na światową gospodarkę. Autorzy raportu przedstawili graficzną wizualizację topologii sieci powiązań TNCs.
Wykres 8. Topologia powiązań pomiędzy TNCs
Źródło: Vitali S., Glattfelder J.B., Battiston S. The Network of Global Corporate Control
Powyższy obraz powiązań wskazuje na postępujący proces koncentracji kontroli i własności nad globalną gospodarką. W węzłach powiązań znajdują się największe globalne konglomeraty finansowe. W ocenie Szwajcarskiego Instytutu Technologii skoncentrowana sieć kontroli nad tymi TNCs stanowi zagrożenie dla konkurencyjności globalnej gospodarki i jej stabilności[47].
Podsumowanie
Piramida bogactwa sporządzona przez Credit Suisse obrazuje skutki narastającego procesu wzmacniania instytucjonalnej siły przetargowej czynnika finansowego. Ta zmiana siły naruszyła długoterminową równowagę w możliwości zaspokajania potrzeb ekonomicznych pomiędzy rentierami, inwestorami i wierzycielami, a innymi uczestnikami życia społecznego.
W paradygmacie konkurowania posiadanie przewagi siły przetargowej prowadzi do jej nadużywania. Skala rozwarstwienia dochodowego przybrała przerażające rozmiary. Autor w powyższych rozważaniach osiągnął cel niniejszego artykułu – uzasadniona jest teza, że istnieje silna systemowa przemoc finansowo- prawna przejawiająca się w postaci wyzysku ekonomicznego. Wyzysk przejawia się najczęściej w postaci systemowego utrudniania dostępu do dochodów i przerzucania ryzyka gospodarczego na słabszych uczestników rynku. Rekordowa liczba samobójstw w Polsce w 2013 r. (6.097) potwierdza istnienie problemu. Piramida Credit Suisse pokazuje, że w skali globalnej na masową skalę dochodzi do zawłaszczania dorobku cywilizacyjnego planety[48].
Źródłem powyższych zjawisk jest destrukcyjna dla Cywilizacji Zachodniej ideologia monetaryzmu i rozwiązania narzucone przez Konsensus Waszyngtoński. Ideologia ta przyczyniła się ona przez ostatnie 40 lat do stworzenia macierzy instytucji finansowo-prawnych służących wyzyskowi ekonomicznemu większości obywateli planety[49].
Istniejący model wzrostu – konkurowanie kosztami pracy i ciągły wzrost PKB – jest niemożliwy do spełnienia w długiej perspektywie czasowej. Planeta Ziemia dysponuje ograniczoną ilością zasobów naturalnych i nieskończony wzrost – zgodnie z logiką pieniądza odsetkowego i „wskaźnika ROE” doprowadzi do nieodwracalnego zniszczenia kapitału społecznego i środowiska naturalnego[50]. Systemy emerytalne wobec cięcia kosztów pracy i negatywnych prognoz demograficznych stoją na progu bankructwa[51]. Istniejące stosunki finansowe prowadzą do restauracji feudalizmu i nowej stratyfikacji społecznej opartej na relacjach finansowych. Finansyzacja gospodarki zwiększa bezrobocie i powiększa separację działalności gospodarczej od norm moralnych i społecznych[52].
Wobec demontażu państw narodowych, w dłuższej perspektywie, opisane wyżej negatywne zjawiska stanowią poważne zagrożenie dla rozwoju cywilizacyjnego, spójności społecznej i instytucji demokracji. W Europie wzrasta znaczenie partii narodowych i populistycznych, których programy polityczne postrzegają Unię Europejską jako zagrożenie dla ich interesów[53].
Wobec powyższych problemów celowy jest „powrót do korzeni” – podjęcie dyskusji o sensie istnienia stosunków finansowych i celach gospodarowania we współczesnym świecie. Czy własność pieniądza powinna być absolutna tak jak widzimy to we współczesnych rozwiązaniach prawnych? Czy przedsiębiorstwo powinno dbać wyłącznie o stopę zwrotu dla właściciela, czy też celem procesów gospodarowania powinno być zaspokajanie uzasadnionych potrzeb materialnych obywateli planety?
Uprawnione jest postawienie tezy, że na pieniądzu i środkach produkcji „jest zahipotekowany” obowiązek wykorzystywania ich w taki sposób, aby maksymalizować inne istotne cele społeczne – np. liczbę uzyskanych w ten sposób miejsc pracy i zaspokojenie ludzkich potrzeb adekwatnie do rozwoju cywilizacyjnego. Członek danej społeczności jest nie tylko konsumentem zainteresowanym podażą jak najtańszych dóbr, ale także pracobiorcą, który ma prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia i godnego życia, jako dziecko planety Ziemia. Pomiędzy tymi dwiema rolami musi istnieć równowaga. Możliwość pozyskiwanie środków do życia na rynku pracy jest dla gospodarstwa domowego równie istotna jak tania konsumpcja.
Narzędziem budowania nowej równowagi na rynku może być tylko silne państwo oparte na prawdziwej demokracji bezpośredniej i na nowo zaprojektowane instytucje finansowo-prawne zarówno krajowe jak i międzynarodowe. Państwo nie powinno się poddawać tyranii rynku – oprócz nadzorowania jego działania – w ramach wydatków publicznych powinno być „dominującym przedsiębiorcą” i spełniać zadania Pracodawcy Ostatniej Szansy (ang. Employer o Last Resort)[54]. Sektor finansowy musi wrócić do swojej pierwotnej roli – pokornej służby dla człowieka i sektora realnego. Należy pamiętać o tym, że to co obiecują finanse musi być najpierw wytworzone w realnej gospodarce. Konieczne jest przewartościowanie systemu podatkowego i eliminacja finansowych instytucji prawnych szkodzących większości obywateli planety.
Pierwszym krokiem w ramach reformy systemu finansowego powinno być ponowne „proporcjonalne przywiązanie pieniądza” do określonego miejsca w przestrzeni geograficznej zamieszkiwanej przez człowieka i obsługi wyłącznie transakcji realnych. Wolność dla kapitału i przedsiębiorcy oznacza ograniczenie wolności dla innych członków społeczności, którzy są przywiązani do swojego miejsca pobytu na planecie. Konieczne jest także ograniczenie drenażu finansowego regionów biedniejszych przez regiony bogatsze, nawet jeśli ma to oznaczać ograniczenia w transferze zysków za granicę. Nieuniknione również wydaje się wprowadzenie kontroli przepływu kapitału, wysokiego podatku od „korzystania z krajowego popytu” i wszelkich krótkoterminowych, spekulacyjnych inwestycji finansowych (podatek Tobina).
INFORMACJA O AUTORZE
Stanisław Jan Adamczyk jest licencjonowanym przez Komisję Nadzoru Finansowego maklerem papierów wartościowych, członkiem Klubu Inteligencji Polskiej oraz doktorantem na jednej z renomowanych szkół wyższych. Posiada kilkunastoletnie doświadczenie zawodowe zdobyte w pracy w instytucjach rynku finansowego. Związany z Giełdą Papierów Wartościowych w Warszawie SA praktycznie od początku jej powstania. Początkowo wykonywał zadania maklera i animatora rynku. Ponad 10 lat przepracował w Zespole Equity Capital Markets jednego z największych na świecie konglomeratów finansowych przechodząc na swojej ścieżce zawodowej od roli asystenta, a skończywszy na stanowisku Vice-President. W ramach swoich obowiązków zawodowych zajmował się zarządzaniem projektami rynku kapitałowego m.in. nadzorem nad wykonywaniem zdań mających na celu przygotowanie emitentów ryzykownych instrumentów finansowych do profesjonalnego wykonywania obowiązków informacyjnych oraz implementacją Dyrektywy MIFID. W swojej pracy naukowej opublikował m.in. artykuły na temat kosztów społecznych neoliberalnego modelu rynków finansowych, suwerenności finansowej oraz społecznej odpowiedzialności banków z perspektywy kredytów w CHF.
Bibliografia
Pozycje zwarte:
Attali J., „Zachód. 10 lat przed totalnym bankructwem”, Studio Emka, Warszawa 2010
Bogle J. C., „Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia”, PTE, Warszawa 2009
Bollier D. The Commons. Dobro wspólne dla każdego, Faktoria, Warszawa 2014
Borcuch A., Finansjalizacja gospodarstw domowych jako zewnętrzny efekt finansjalizacji gospodarki, Prespektywy integracji gospodarczej i walutowej w czasach kryzysu, praca zbiorowa pod redakcją naukową Krzysztofa Opolskiego, Warszawa 2013
Copeland T., Koller T., Murrin J., „Valuation. Measuring and Managing the Value of Companies”, John Wiley, 1990 New York
Dembinski P., „Finanse po zawale”, Studio Emka, Warszawa 2011
Davidson P., „Rozwiązanie Keynesa. Droga do globalnej koniunktury gospodarczej”, PTE, Warszawa 2012
De Soto J. H., „Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne”, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2011
De Soto J. H., „Sprawiedliwość a efektywność”, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2010
Douglas C. H., „The monopoly of Credit”, Bloomfield Books, Sudbury Suffolk 1979
El-Erian M., „Kiedy rynki się zdarzają. Globalne finanse w erze turbulencji” MT Biznes, Warszawa 2010
Frąckowiak W., Szambelańczyk J., Ku nowemu paradygmatowi nauk o finansach, Zeszyty naukowe nr 144, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010
Greenspan A., „Era zawirowań. Krok w nowy wiek”, WWL Muza SA, Warszawa 2008
Fergusson A. “Kiedy pieniądz umiera. Prawdziwy koszmar hiperinflacji”, Studio Emka, Warszawa 2012
Ha-Joon Chang, “Bad Samaritans: The Myth of Free Trade and the Secret History of Capitalism”, Bloomsbury Press, New York 2008
Ha-Joon Chang, “23 Things They Don’t Tell You About Capitalism”, Bloomsbury Press, New York 2012
Harvey D., „Neoliberalizm. Historia katastrofy”, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2008
Hongbing Song., „Wojna o pieniądz. Prawdziwe źródła kryzysów finansowych”, Wydawnictwo Wektory, Warszawa 2010
Hongbing Song., „Wojna o pieniądz II. Świat władzy pieniądza”, Wydawnictwo Wektory, Warszawa 2011
Jaworski W. L., Szelągowska A., „Współczesna bankowość centralna”, CeDeWu, Warszawa 2012
Jachowicz P. Sztaba S., „Oblicza kapitalizmu”, praca zbiorowa, Centrum Doradztwa i Ekspertyz Gospodarczych SGH Sp. z o.o., Warszawa 2011
Kaczmarek T. T., „Kto kieruje globalizacją? Think-tanki – kuźnie nowych idei”, Diffin, Warszawa 2011
Keen S., „Debunking Economics”, The Naked Emperor of the Social Sciences”, Zed Books, 2011
Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest and money. Cambridge: Cambridge University Press.
Kowalik T., „Róża Luksemburg. Teoria akumulacji kapitału i imperializmu”, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2012
Lewis M., „Wielki Szort. Mechanizm maszyny zagłady”, Wydawnictwo Sonia Draga Sp. z o.o., Katowice 2011
Oniszczuk J., „Normalność i Kryzys. Jedność czy różnorodność”, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010
Orłowski W. M., „Świat do przeróbki. Spekulanci, bankruci, giganci i ich rywale”, Agora SA, Warszawa 2011
Popkiewicz M., Świat na rozdrożu, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2013
Rajan R. G., “Linie uskoku”, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012
Rappaport A., “Creating Shareholder Value. A Guide for Managers and Investors”, The Free Press, New York 1986
Reinhart M. and Rogoff K. S., „This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly”, Princeton University Press, Croydon 2011
Rifkin J., „Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia” Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003
Rodrik D., “Jedna ekonomia, wiele recept. Globalizacja, instytucje i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012
Sandel M. „Refleksje: Czego nie można kupić za pieniądze”, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012
Sedlacek T., „Ekonomia dobra i zła”, Studio Emka, Warszawa 2012
Sedlacek T., Orrell D., „Zmierzch homo economicus”, Studio Emka, Warszawa 2012
Skidelsky R. „Keynes. Powrót mistrza”, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012
Solarz J. K., „Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008
Soros G., „Kryzys światowego kapitalizmu”, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 1999
Stiglitz J. E., “Freefall. Jazda bez trzymanki”, PTE, Warszawa 2010
Stiglitz J. E., „The Price of Inequality. How Today’s Divided Society Endangers our Future”, W. W. Norton & Company, New York London 2012
Szablewski A. „Migracja kapitału w globalnej gospodarce”, praca zbiorowa, Difin, Warszawa 2009
Szymański W., „Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co dalej”, Difin, Warszawa 2011
Szymański W., ,,Czy globalizacja musi być irracjonalna”, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007
Szymański W., „Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie”, Difin, Warszawa 2009
Toporowski J., “Dlaczego gospodarka światowa potrzebuje krachu”, Instytut Wydawniczy Prasa i Książka, Warszawa 2012
Turner A., „What banks do? Why do credit booms and busts occur and what can public do about it?”, “The Future of Finance” LSE Report, London School of Economics and Political Science 2010
Wapshott N., Keynes kontra Hayek. Spór, który zdefiniował współczesną ekonomię”, Studio Emka, Warszawa 2013
Weeks, J., Economics of the 1%, How Mainstream Economics Serves the Rich, Obscures Reality and Distorts Policy, Anthem Press, 2014
Artykuły:
Aglietta, M. (2000). Shareholder value and corporate governance: some tricky questions. Economy and Society, 29(1), 146–159.
Aglietta, M., & Breton, R. (2001). Financial systems, corporate control and capital accumulation. Economy and Society, 30(1), 433–466.
Argitis, G. (2001). Intra-capitalist conflicts, monetary policy and income distribution. Review of Political Economy, 14(4), 453–470.
Argitis, G., & Michopoulou, S. (2010). Monetary policy, interest payments, income distribution and the macroeconomy. Review of Applied Economics, 6(1–2).
Argitis, G., & Pitelis, C. (2001). Monetary policy and income distribution: evidence from the USA and the UK. Journal of Post-Keynesian Economics, 23(4), 617–638.
Argitis, G., & Pitelis, C. (2006). Global finance, income distribution and capital accumulation. Contributions to Political Economy, 25, 63–81.
Argitis, G., & Pitelis, C. (2008). Global finance and systemic instability. Contributions to Political Economy, 27(1), 1–11.
Argitis G., Michopoulou S. (2011). Are Full Employment and Social Cohesion Possible Under Financialization?, Forum for Social Economics, Abingdon : Routledge
Azmat, G., Manning, A., & Van Reenen, J. (2007). Privatization, entry regulation and the decline of labour’s share of GDP: a cross-country analysis of the network industries. Centre for Economic Performance, Discussion Paper No. 806.
Baker, D., Epstein, G., & Pollin, R. (1998). Globalization and progressive economic policy. Cambridge: Cambridge University Press.
Bhaduri, A., Laski, K., & Riese, M. (2006). A model of interaction between the virtual and the real economy. Metroeconomica, 57, 412–427.
Boyer, R. (2000). Is a finance-led growth regime a viable alternative to fordism? A preliminary analysis. Economy and Society, 29(1), 111–145.
Crotty, J. (1993). Rethinking Marxian investment theory: Keynes-Minsky instability, competitive regime shifts and coerced investment. Review of Radical Political Economics, 25(1), 1–26.
Crotty, J. (2005). The neoliberal paradox: the impact of destructive product market competition and modern financial markets on nonfinancial corporation performance in the neoliberal era. In G. pstein (Ed.), Financialization and the world economy. Cheltenham: Edward Elgar.
Crotty, J., & Epstein, G. (1996). In defence of capital controls. The Socialist Register, 32, 118–149.
Davidson, P. (2002). Financial markets, money and the real world. Cheltenham: Edward Elgar.
Dumenil, G., & Levy, D. (2004). Capital resurgent. Roots of the neoliberal revolution. Cambridge: Harvard University Press.
Dutt, A. K. (2005). Conspicuous consumption, consumer debt and economic growth. In M. Setterfield (Ed.), Interactions in analytical political economy theory policy and applications. Armonk: M.E. Sharpe.
Dutt, A. K. (2006). Maturity, stagnation and consumer debt: a Steindlian approach. Metroeconomica, 57, 339–364.
Epstein, G. (1992). Political economy and comparative central banking. Review of Radical Political Economics, 24, 1–30.
Epstein, G. (2005). Financialization and the world economy. Cheltenham: Edward Elgar.
Epstein G (2001). Financialization, Rentier Interests, and Central Bank Policy. Manuscript, Department of Economics, University of Massachusetts, Amherst, MA
Epstein, G., & Gintis, H. (1995). Macroeconomic policy after the conservative era. Cambridge: Cambridge University Press.
Epstein, G., & Jayadev, A. (2005). The rise of rentier incomes in OECD countries: Financialization, central bank policy and labor solidarity. In G. Epstein (Ed.), Financialization and the world economy. Cheltenham: Edward Elgar.
Epstein, G., & Power, D. (2003). Rentier incomes and financial crises: an empirical examination of trends and cycles in some OECD countries. Canadian Journal of Development Studies, 29(2), 230–248.
Epstein, G., & Schor, J. (1990). Macropolicy in the rise and fall of the Golden Age. In S. Marglin & J. Schor (Eds.), The Golden Age of capitalism. Oxford: Clarendon.
Fama E., Jensen M., Separation of ownership and control, Journal of Law and Economics, vol. XXVI, 1983
Fazzari, S., & Mott, T. (1986–1987). The investment theories of Kalecki and Keynes: an empirical study of firm data, 1970–1982. Journal of Post Keynesian Economics, IX(2), 171–187.
Fazzari, S., Hubbard, G., & Petersen, P. (1988). Financing constraints and corporate investment. Brookings Papers on Economic Activity, 1, 141–195.
Forstater, M. (1999). Functional finance and full employment: lessons from Lerner for today. Journal of Economic Issues, 33(2), 475–482.
Freeman, R. (2010). It’s financialization! International Labor Review, Vol. 149, No. 2
Fullwiler, S. (2007). Macroeconomic stabilization through an employer of last resort. Journal of Economic Issues XLI, 1, 93–134.
Gill, S. (1995). Globalisation, market civilization, and disciplinary neoliberalism. Millennium: Journal of International Studies, 24(3), 399–423.
Gleadle P., Cornelius N., A case study of Financialization and EVA, Critical Perspectives on Accounting, Vol. 19, Issue 8, 2008
Grabel, I. (1997). Savings, investment, and functional efficiency: A comparative examination of national financial complexes. In R. Pollin (Ed.), The macroeconomics of finance, investment and saving. Ann Arbor: University of Michigan Press.
Grable, I. (2000). The political economy of ‘policy credibility’: the new-classical macroeconomics and the remaking of emerging economies. Cambridge Journal of Economics, 24, 1–19.
Greenwood R. & Sharfstein D. (2013). The growth of finance, Journal of Economic Perspectives – Volume 27, Number 2 – Spring 2013, pages 3-28
Harmes, A. (1998). Institutional investors and the reproduction of neoliberalism. Review of International Political Economy, 5(1), 92–121.
Harvey, P. (1989). Securing the right to employment: Social welfare policy and the unemployed in the United States. Princeton: Princeton University Press.
Hein, E. (2006). Interest, debt and capital accumulation—a Kaleckian approach. International Review of Applied Economics, 20, 337–352.
Hein, E. (2007). Interest rate, debt, distribution and capital accumulation in a Post-Kaleckian model. Metroeconomica, 57, 310–339.
Hein, E. (2008a). Money, distribution conflict and capital accumulation. Contributions to ‘monetary analysis’. Basingstone: Palgrave Macmillan.
Hein, E. (2008b). Rising shareholder power: Effects on distribution, capacity utilization and capital accumulation in Kaleckian/Post Kaleckian models. In E. Hein, T. Niechoj, P. Spahn, & A. Truger
(Eds.), Finance, led capitalism? Macroeconomic effects of changes in the financial sector. Marburg: Metropolis.
Hein, E. (2009). A (Post) Keynesian perspective on financialization. IMK Working Paper, Hans Bockler Stiftung.
Hein, E. (2010). Shareholder value orientation, distribution and growth—short- and medium run effects in a Kaleckian model. Metroeconomica, 61(2), 302–332.
Hein, E., & Ochsen, O. (2003). Regimes of interest rates, income shares, savings and investment: a Kaleckian model and empirical estimations for some advanced OECD economies. Metroeconomica, 54(4), 404–433.
Hein, E., & van Treeck, T. (2007). Financialization in Kaleckian/Post Keynesian models of Distribution and growth. IMK, Working Paper, Hans Bockler Stiftung.
Hein, E., & van Treeck, T. (2010a). Financialization in Post Keynesian models of distribution and growth— A systematic review. In M. Setterfield (Ed.), Handbook of alternative theories of growth. Cheltenham: Edward Elgar.
Hein, E., & van Treeck, T. (2010b). Financialization and rising shareholder power in Kaleckian/Post Kaleckian models of distribution and growth. Review of Political Economy, 22(2), 205–233.
Helleiner, E. (1994). States and the re-emergence of global finance. New York: Cornell University Press.
Jayadev, A. (2007). Capital account openness and the labour share of income. Cambridge Journal of Economics, 34, 423–443.
Jensen M., Meckling W., Theory of the firm: Managerial behavior, agency costs and ownership structure, Journal of Financial Economics, vol. 3, no 4, 1976, s. 305-360
Kaldor, N. (1982). The scourge of monetarism. Oxford: Oxford University Press.
Kalecki, M. (1937). The principle of increasing risk. Economica, 4, 440–447.
Kalecki, M. (1971). Selected essays on the dynamics of the capitalist economy. Cambridge: Cambridge University Press.
Kedrosky P. & Stangler D. (2011). Financialization and Its Entrepreneurial Consequences. Kauffman Foundation Research Series: Firm Formation and Economic Growth
Krippner, G. (2005). The financialization of the American economy. Socio-Economic Review, 3, 173–208.
Lapavitsas C., The financialization of capitalism “Profiting without producing”, Routledge, 792-803
Lavoie, M. (1992). Foundations of Post-Keynesians economic analysis. Cheltenham: Edward Elgar.
Lavoie, M. (2008). Financialization issues in a Post Keynesian stock-flow consistent model. Intervention. European Journal of economics and Economic Policies, 5, 331–356.
Lazonick, W., & O’Sullivan, M. (2000). Maximizing shareholder value: a new ideology for corporate governance. Economy and Society, 29(1), 13–35.
Lerner, A. (1943). Functional finance and the federal debt. Social Research, 10(1), 38–51.
Marglin, A. S., & Bhaduri, A. (1990). Profit squeeze and Keynesian theory. In S. Marglin & J. Schor (Eds.), The Golden Age of capitalism. Oxford: Oxford University Press.
Mayer C., Firm Commitment: Why the corporation is failing us and how to restore the trust in it, The Oxford University Press, 2012
Minsky, H. (1986). Stabilizing an unstable economy. New York: McGraw Hill. Reprinted 2008.
Mitchell, W., & Wray, R. (2004). Full employment through a job guarantee: a response to the critics. Centre of Full Employment and Equity Working Paper, No. 04-13.
Moore, B. (1988). Horizontalists and verticalists: The macroeconomics of credit money. Cambridge: Cambridge University Press.
Moore, B. (1989). The effects of monetary policy on income distribution. In P. Davidson & J. Kregel (Eds.), Macroeconomic problems and policies of income distribution. Aldershot: Edward Elgar.
O’Boyle E.J., Solari S., Marangoni G., Financialization: critical assessment based on Catholic social teaching, International Journal of Social Economics
Orhangazi, O. (2008). Financialization and capital accumulation in the non-financial corporate sector: a theoretical and empirical investigation on the US economy: 1973–2003. Cambridge Journal of Economics, 32(6), 863–886.
Palley T (2007). Financialization: What It Is and Why It Matters. The Levy Economics Institute, Washington, D.C., Working Paper No. 525
Panico, C. (1988). Interest and profit in the theories of value and distribution. London: Macmillan.
Papadimitriou, D. (1998). Full employment policy: Theory and practice. Annandale-on-Hudson, NY: The Levy Economics Institute of Bard College Working Paper No. 258: 1–13.
Papadimitriou, D. (2008). Promoting equality through an employment of last resort policy. Annandale-on-Hudson, NY: The Levy Economics Institute of Bard College Working Paper No.545: 1–0.
Papadimitriou, D., & Wray, R. (1997). The institutional prerequisites for successful capitalism. Journal of Economic Issues, XXXI(2), 493–500.
Papadimitriou, D., & Wray, R. (1998). The economic contributions of Hyman Minsky: varieties of capitalism and institutional reform. Review of Political Economy, 10(2), 199–225.
Pollin, R. (1995). Financial structures and egalitarian economic policy. New Left Review, 214, 26–61.
Pollin, R. (1997). Socialization of investment and euthanasia of the rentier: the relevance of Keynesian policy ideas for the contemporary US economy. In P. Arestis & M. Sawyer (Eds.), The relevance of keynesian economic policies today. Hampshire: Macmillan.
Ratajczak M. (2012). Finansyzacja gospodarki, Ekonomista nr 3, str. 281-301
Rochon, L. (1999). Credit, money and production. An alternative Post-Keynesian approach. Cheltenham: Edward Elgar.
Sawyer, M. (2001). Kalecki on money and finance. The European Journal of the History of Economic Thought, 8(4), 487–508.
Scott, P., & Ryoo, S. (2008). Macroeconomic implications of financialization. Cambridge Journal of Economics, 32(6), 827–862.
Smithin, J. (1996). Macroeconomic policy and the future of capitalism: the revenge of the rentiers and the threat to prosperity. Cheltenham: Edward Elgar.
Sopoćko A. (2012). Gra finansowa – stagnacja, czy wzrost bogatego świata, Ekonomista nr 4
Sopoćko A. (2013). Polityka pieniężna. Kryzys paradygmatów, “Kryzysy systemowe” praca zbiorowa pod redakcją Elżbiety Mączyńskiej, Warszawa 2013
Stockhammer, E. (2004). Financialization and the slowdown of accumulation. Cambridge Journal of Economics, 28, 719–741.
Stockhammer, E. (2005–2006). Shareholder value orientation and the investment-profit puzzle. Journal of Post Keynesian Economics, 28, 193–215.
Stockhammer, E. (2008). Some stylised facts on the finance-dominated accumulation regime. Competition and Change, 12, 189–207.
Stout L., The Shareholder Value Myth: How Putting Shareholders First Harms Investors, Corporations and the Public, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 2012
Van Treeck, T. (2008). Reconsidering the investment-profit nexus in finance-led economies: an ARDLbased approach. Metroeconomica, 59, 371–404.
Van Treeck, T. (2009a). The political economy debate on ‘financialization’ a macroeconomic perspective. Review of International Political Economy, 16(5), 907–944.
Van Treeck, T. (2009b). A synthetic stock-flow consistent macroeconomic model of financialization. Cambridge Journal of Economics, 33, 467–493.
Wray, R. (1997). Government as employer of last resort: Full employment without inflation. Annandaleon-Hudson, NY: The Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 213: 1–18.
Wray, R. (1998). Understanding modern money: The key to full employment and price stability. Aldershot: Edward Elgar.
Wray, R. (2000). The employer of last resort approach to full employment. Annandale-on-Hudson, NY: The Levy Economics Institute of Bard College Working Paper No. 9: 1–18.
Wray, R. (2007). Minsky’s approach to employment policy and poverty: Employer of last resort and the war on poverty. Annandale-on-Hudson, NY: The Levy Economics Institute of Bard College Working Paper No.515: 1–18.
Yeldan A. (2000). The Impact of Financial Liberalization and the Rise of Financial Rents on Income Inequality The Case of Turkey. UNU/WIDER Working Paper No. 206
Ząbkowicz A., Wzrost znaczenia dochodów z operacji finansowych w korporacjach niefinansowych (financialization) – kontekst instytucjonalny, „Organizacja i Kierowanie”, 2009, nr 2
Publikacje instytucji międzynarodowych
Bank for International Settlements, Cecchetti S.G., Kharroubi E., Reassessing the Impact of Finance on Growth, Working Paper No 381, strona internetowa: http://www.bis.org/publ/work381.pdf, data dostępu 31 stycznia 2014 r.
Bassanini A., Manfredi T., “Capital’s Grabbing Hand? A Cross-Country/Cross-Industry Analysis of the Decline of the Labour Share”, OECD report, strona internetowa: http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/capital-s-grabbing-hand-a-cross-country-cross-industry-analysis-of-the-decline-of-the-labour-share_5k95zqsf4bxt-en, data dostępu 21 marca 2013 r.
Benes J. Kumhof M., „The Chicago Plan Revisited”, International Monetary Fund, strona internetowa: http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.aspx?sk=26178.0, data dostępu 20 sierpnia 2012 r.
Credit Suisse, Global Wealth Report 2013, strona internetowa: https://www.credit-suisse.com/ch/en/news-and-expertise/research/credit-suisse-research-institute/publications.html, data dostępu 20 stycznia 2014 r.
International Labour Organization, “Global Employment Trends 2013”, strona internetowa: http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—dgreports/—dcomm/—publ/documents/publication/wcms_202326.pdf, data dostępu 20 stycznia 2014 r.
International Labour Organization, “Global Wage Report 2013”, strona internetowa: http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—dgreports/—dcomm/—publ/documents/publication/wcms_194843.pdf, data dostępu 20 stycznia 2014 r.
Kumhof M., Ranciere R., „Inequality, Leverage and Crises”, International Monetary Fund Working Paper, strona internetowa: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2010/wp10268.pdf, data dostępu 20 lutego 2014 r.
McKinsey Global Institute, QE and ultra-low interest rates: Distributional effects and risks, Discussion paper, strona internetowa: http://www.mckinsey.com/insights/economic_studies/qe_and_ultra_low_interest_rates_distributional_effects_and_risks, data dostępu 17 lutego 2014 r.
Onaran Ö., Galanis G., International Labour Organization, “Is aggregate demand wage-led or profit led”, strona internetowa: http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_protect/—protrav/—travail/documents/publication/wcms_192121.pdf, data dostępu 20 stycznia 2014 r.
Reinhart C. M., Rogoff K.S., Financial and Sovereign Debt Crisises: Some Lessons Learned and Those Forgotten, International Monetary Fund Working Paper WP/13/266, strona internetowa: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2013/wp13266.pdf, data dostępu 20 stycznia 2014 r.
Shaxson N., Christensen J., Mathiason N., “Inequality: You Don’t Know the Half of It”, Tax Justice Network, strona internetowa: http://www.taxjustice.net/cms/upload/pdf/Inequality_120722_You_dont_know_the_half_of_it.pdf , data dostępu 15 marca 2013 r.
Inne
Bakija J., Cole A., Heim B.T. Jobs and Income Growth of Top Earners and the Causes of Changing Income Inequality: Evidence from U.S. Tax Return Data, strona internetowa: http://web.williams.edu/Economics/wp/BakijaColeHeimJobsIncomeGrowthTopEarners.pdf, data dostępu 13 marca 2013 r.
Dowbor L., “Demokracja ekonomiczna. Alternatywne rozwiązania w sferze zarządzania społecznego”, strona internetowa: http://dowbor.org/2008/05/demokracja-ekonomiczna.html/, data dostępu 13 marca 2013 r.
Rodrik D., “Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion”, Harvard University, styczeń 2006, strona internetowa: http://www.hks.harvard.edu/fs/drodrik/Research%20papers/Lessons%20of%20the%201990s%20review%20_JEL_.pdf, data dostępu 15 marca 2013 r.
Rajan R. G., “Has Financial Development Made the World Riskier”, strona internetowa: http://www.nber.org/papers/w11728, data dostępu 13 marca 2013 r.
Schularick M., Taylor A. M., „Credit Booms Gone Bust: Monetary Policy, Leverage Cycles and Financial Crises, 1870-2008”, NBER Working Paper 15512, strona internetowa: http://www.nber.org/papers/w15512, data dostępu 13 marca 2013 r.
Turner A., Debt, Speech by Adair Turner, Financial Services Authority Executive Chairman at the Cass Business School dated the 6 February 2013: “Money and Mephistopheles: How do we get out of this mess?, strona internetowa: http://www.fsa.gov.uk/library/communication/speeches/2013/0206-at data dostępu 15 marca 2013 r.
The WorldWatch Institute, Is sustainability still possible? State of the World 2013, strona internetowa: http://www.worldwatch.org/bookstore/publication/state-world-2013-sustainability-still-possible, data dostępu 15 marca 2014 r.
[1] Financialization is the process by which financial institutions, markets, etc., increase in size and influence (tłum. aut.)
[2] Epstein G., Financialization, Rentier Interests, and Central Bank Policy, 2001
[3] O`Boyle E. J., Solari S., Marangoni G., Financialization: critical assessment based on Catholic social Teaching, International Journal of Social Economic, Vol.37, Issue 1, 2010, s. 6
[4] Wypowiedź prof. dr hab. Andrzeja Zawiślaka na otwarciu konferencji w dniu 27 marca 2014 r. zatytułowanej „Autonomiczne i prospołeczne systemy finansowe w warunkach kryzysu” zorganizowanej przez Krajową Radę Spółdzielczą i Warszawską Szkołą Zarządzania.
[5] Stout L., The Shareholder Value Myth: How Putting Shareholders First Harms Investors, Corporations and the Public, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 2012
[6] Ratajczak M., Finansyzacja gospodarki, s. 297
[7] Bakija J., Cole A., Heim B.T., Jobs and Income Growth of Top Earners and the Causes of Changing Income Inequality: Evidence from U.S. Tax Return Data, s. 27
[8] Lapavitsas C., The financialization of capitalism “Profiting without producing”, Routledge, s. 793-803
[9] Zjawisko to znane jest pod nazwą arbitrażu regulacyjnego (przyp. aut.)
[10] Wypowiedź prof. dr hab. Władysława Szymańskiego na konferencji naukowej „Przedsiębiorstwo przemysłowe jako fundament gospodarki” zorganizowanej przez SGH w dniu 13 III 2014 r.
[11] Godna polecenia zainteresowanemu czytelnikowi jest książka Ann E. Cudd, Analysing Opression, Oxford University Press, 2006
[12] Według Slavoja Żiżka przemoc obiektywna jest podstawowym źródłem przemocy subiektywnej. Przemoc subiektywna odwraca naszą uwagę od przemocy obiektywnej.
[13] Przykładem przemocy symbolicznej jest narzucenie przez neoliberalną ekonomię terminów „pracodawca” i „pracobiorca”, z których wynika podporządkowanie systemowe czynnika pracy czynnikowi kapitału. Elementem przemocy symbolicznej jest także narzucenie społeczeństwom PKB jako sposobu mierzenia efektywności systemu gospodarczego i koncepcji „homo oeconomicus”.
[14] Tezy zaczerpnięte z książki jednego z najbardziej znanych współczesnych słoweńskich filozofów Slavoja Żiżka, Przemoc. Sześć spojrzeń z ukosa, przeł. Antoni Górny, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2010.
[15] Postawa taka jest wyraźnie widoczna w świetle problemu kredytów w CHF w części udzielonych niezgodnie z zasadami uczciwego obrotu gospodarczego (przyp. aut.).
[16] Na konferencji, która odbyła się 13-14 czerwca 2013 r. z udziałem przedstawicieli takich organizacji jak G-20, Banku Światowego i OECD zatytułowanej: Empowering Consumers of Financial Products and Services through Improved Financial Literacy/Capability and Effective Consumer Protection Systems, dyskutowano o sposobach systemowego zabezpieczenia praw konsumentów usług finansowych, strona internetowa: http://www.oecd.org/finance/russiag20presidency-worldbank-oecdconferenceconsumerprotection.htm, data dostępu: 18 marca 2014 r.
[17] Urząd ten powołano po kryzysie „sub-prime” wywołanym w 2008 r. m.in. właśnie przez agresywne „sprzedawanie” kredytów hipotecznych osobom gorzej sytuowanym i nie posiadających wystarczającej wiedzy finansowej (przyp. aut.).
[18] Na uwagę zasługuje analiza Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu zatytułowana: „Upadłość konsumencka – funkcjonowanie w Polsce oraz rozwiązania prawne w wybranych krajach”, strona internetowa: http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatekspertyzy/86/plik/oe189.pdf, data dostępu: 18 stycznia 2014 r.
[19] Tezę powyższą potwierdza niska liczba menedżerów skazanych w Polsce za doprowadzenie spółki do bankructwa (przyp. aut.).
[20] Jest to szczególne ważne wobec faktu, że Polska po 1989 roku wycofała się z polityki przemysłowej, co doprowadziło do masowej likwidacji miejsc pracy. Polityka taka skutkowała także masową emigracją i problemami demograficznymi. Tezy te zostały wypowiedziane przez prelegentów konferencji naukowej „Przedsiębiorstwo przemysłowe jako fundament gospodarki” zorganizowanej przez SGH w dniu 13 III 2014 r.
[21] Według IBnGR w Polsce wielkość szarej strefy w 2014 r. wyniesie 19,5% PKB (przyp. aut.)
[22] Zgodnie z którą każdy konsument jest bezbłędnym kalkulatorem – znawcą produktów oferowanych na rynku i specjalistą od ryzyk więc powinien bezwzględnie dożywotnio odpowiadać za wszystkie swoje decyzje
[23] Badania wskazują, że polaków ponadto cechuje niski poziom świadomości ekonomicznej (przyp. aut.)
[24] Teoria racjonalnych oczekiwań głosi, że konsumenci podejmują swoje decyzje w oparciu o wszystkie dostępne informacje o aktualnych uwarunkowaniach ekonomicznych oraz o potencjalnych skutkach tych decyzji. Twierdzi, że posiadają oni umiejętność wyciągania wniosków ze zdarzeń w przeszłości, co pozwala im przewidywać możliwe scenariusze wydarzeń w przyszłości (przyp. aut.)
[25] W Polsce narasta lawinowo liczba samobójstw popełnianych ze względów finansowych. Prof. dr hab. Aleksander Araszkiewicz z Kliniki Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy szacuje ich liczbę na 15-16 przypadków na 100 tys. ludności. Liczba samobójców szczególnie wzrasta w wieku powyżej 45 lat. W 2013 r. liczba samobójstw była rekordowa – odnotowano 6097 przypadków (źródło KGMO). Szerzej na ten temat w książce: Jarosz M., Samobójstwa. Ucieczka przegranych, PWN 2004.
[26] Czynnikiem określającym szanse życiowe dziecka w dorosłym życiu jest status materialny rodziców. Vide: Clark G., The Son Also Rises: Surnames and the History of Social Mobility, The Princeton Economic History of the Western World, 2013
[27] Wysokość zysku netto sektora bankowego zgodna z wartością podaną przez Forbes Polska.
[28] Spekulacja na przejętych przez komorników majątku dłużników stała się w Polsce kolejnym, pasożytującym na nieszczęściu ludzkim, dochodowym biznesem. Jak podała Krajowa Rada Komornicza, w roku 2013 z powodu niespłacanych długów wystawiono na licytację ponad 8 tysięcy mieszkań i 3 tysiące domów. To ponad dwukrotnie więcej niż w roku 2012 (przyp. aut.).
[29] Jak opisano w poprzedniej sekcji za problem jest współodpowiedzialny również profesjonalny bank, który błędnie oszacował zdolność kredytową, więc nieuzasadnione jest dodatkowe penalizowanie dłużnika przez obarczanie go dodatkowymi kosztami.
[30] Kumhof M., Ranciere R., „Inequality, Leverage and Crises”, International Monetary Fund Working Paper WP/10/268, s. 3-5, s. 22, Klasycznym przykładem takiego działania jest ustawa przyjęta przez Kongres USA „The Community Reinvestment Act” (CRA) która umożliwiła powstanie bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości przed 2008 r.
[31] Vide publikacja Instytutu Globalizacji: ”Wolność dla Marzeń, Wolność dla kredytów”, sierpień 2006 r.
[32] Raport PricewaterhouseCoopers „Rynek firm pożyczkowych w Polsce. Kongres Consumer Finance”, 12 grudnia 2013 r.
[33] Niektóre spółki pożyczkowe (Provident) zostały zasilone kapitałem z Otwartych Funduszy Emerytalnych, w których do tej pory zmuszano do oszczędzania większość pracujących Polaków (przyp. aut.).
[34] Tezy z debaty o rynku wierzytelności zorganizowanej przez Agencję ISBnews (przyp. aut.).
[35] Wartość przeterminowaych kredytów hipotecznych w portfelach banków wynosi około 10 mld zł. W marcu 2014 r. spółka windykacyjna KRUK SA nabyła już od Getin Banku SA pierwszy pakiet takich wierzytelności o wartości nominalnej 710 mln zł. Cena nabycia wyniosła 230 mln zł. Transakcja ta oznacza zwiększenie siły windykacji tych długów hipotecznych. Szerzej vide: „Windykatorzy biorą się do długów hipotecznych”, Rzeczpospolita z dnia 2 kwietnia 2014 r.
[36] W tym miejscu również wypada wspomnieć, że spółka ta została również dofinansowana przez OFE (przyp. aut.).
[37] Schularick M., Taylor A. M., Credit Booms Gone Bust: Monetary Policy, Leverage Cycles and Financial Crises
[38] Dla porównania: głównym celem FED jest maksymalizacja zatrudnienia a głównym celem NBP jest „zapewnienie stabilności pieniądza”
[39] Bollier D. The Commons. Dobro wspólne dla każdego, Faktoria 2014, s. 82
[40] Tamże, s. 82
[41] Regulacje podatkowe państwa uprzywilejowujące kapitał są podstawowym źródłem istniejących nierówności dochodowych. Szerzej na temat tego problemu w największej gospodarce Cywilizacji Zachodniej: Saez E.., Striking it Richer. The Evolution of Top Incomes In the United States, UC Berkeley
[42] Należy tu zwrócić uwagę czytelnika, że sukces gospodarczy Chin wynikał m.in. z prowadzenia polityki przemysłowej opartej na kontroli kursu walutowego i bankach w 100% kontrolowanych przez państwo (przyp. aut.)
[43] Odsetki od obligacji zakupionych przez NBP są przekazywane do budżetu państwa. Zagadkowe jest przyjęcie rozwiązania, na mocy którego NBP może finansować deficyty innych krajów (np. kupować obligacje balansujących na granicy bankructwa USA) a nie może finansować deficytu budżetowego w Polsce (przyp. aut.)
[44] Global Wealth Report 2013, Credit Suisse, s.10
[45] W styczniu 2014 r. Światowe Forum Gospodarcze w Davos uznało przepaść pomiędzy biednymi i bogatymi za jeden z największych problemów współczesnej gospodarki.
[46] Shaxson N., Christensen J., Mathiason N., “Inequality: You Don’t Know the Half of It”, Tax Justice Network, opublikowany 22 lipca 2012, s. 1
[47] Vitali S., Glattfelder J.B., Battiston S. The Network of Global Corporate Control, Szwajcarski Federalny Instytut Technologii z siedzibą w Zurychu, s. 1
[48] Autor ze względu na ograniczone rozmiary opracowania pominął problem wyzysku ekonomicznego przez prawa autorskie.
[49] Weeks, J., Economics of the 1%, How Mainstream Economics Serves the Rich, Obscures Reality and Distorts Policy, Anthem Press, January 2014
[50] Popkiewicz M., Świat na rozdrożu, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2013, s. 85-105
[51] Zdarzeniem potwierdzającym taki stan finansów publicznych jest przeniesienie do ZUS i umorzenie części obligacyjnej OFE. Oznacza to w dłuższej perspektywie likwidację kapitałowej części systemu emerytalnego (przyp. aut.)
[52] O’Boyle E.J., Solari S., Marangoni G., Financialization: critical assessment based on Catholic social teaching, International Journal of Social Economics, s. 7
[53] Przykładem takiej partii jest Złota Jutrzenka w Grecji (przyp. aut.)
[54] Argitis G., Michopoulou S., Are Full Employment and Social Cohesion Possible Under Financialization?, Forum for Social Economics, Abingdon : Routledge, 2011, s. 144-152